Izvor: mojnovisad.com / / Autor: Zoran Knežev Fotografija: privatna arhiva

Stari novosadski slikari

Kad sam prošle nedelje u Galeriji Matice srpske odgledao nezaboravan pozorišni komad "Od raja do beznjenice", o ljubavi Lenke Dunđerski i Laze Kostića, autora Zorana Subotičkog, sa izvrsnom plejadom glumaca, za oko su mi zapale prekrasne slike i ikone koje se nalaze svuda po Galeriji. Zahvaljujući direktorici Tijani Palkovljević i ostalim zaposlenim ove prestižne ustanove, umetnička dela naših cenjenih umetnika su dostupna širem auditorijumu i uz stručni prikaz kustosa galerije, svako od Novosađana bi trebalo da pogleda predivne ikonostase i slike naših velikih umetnika...

Likovna umetnost u XVIII i XIX veku negovana je u čitavoj Vojvodini, ali je ipak Novi Sad vodio glavnu reč. U XVIII veku imao je oko dvadeset piktora ili molera i prvu rezbarsku radionicu s nekoliko rezbara. Kako su jedini tadašnji poslodavci bili crkva i feudalci, tako su dela ovih majstora i umetnika bila uglavnom ikone, ikonostasi, portreti, stubovi, predikaonice, stolovi...

Spomenici srpske likovne umetnosti XVIII i XIX veka sačuvani su u Novom Sadu u Crkvama, privatnim kućama, a većim delom se nalaze u Galeriji Matice srpske. Ne zna se sa sigurnošću kada su crkve zidane, ali se zna samo da su do 1735. godine sazidane Saborna, Nikolajevsaka i Almaška, a između 1735. i 1749. godine Uspenska i Jovanovska crkva (koja je porušena).

Za Sabornu crkvu se misli da je sazidana 1722. godine, a izgorela je 1849. godine, kao i stari Vladičin dvor, koji se nalazio neposredno pored nje, kao i sva njihova arhiva. Posle Bune na njenim temeljima podignuta je nova, sadašnja. Sadašnji njen ikonostas i sve ikone slikao je Paja Jovanović, naš znameniti umetnik. Slike na zidovima i tavanicama radio je 1911. godine Stevan Aleksić.

Uspenska crkva je postojala već 1731. godine (stara), a nova, ova današnja, bila je potpuno sazidana i opremljena 1777. godine. Rezbarske radove u ovoj crkvi, ikonostas, pevnice i arhijerejski presto radili su Arsenije i Aksentije Marković. Sve rezbarije su u čistom baroknom stilu i odaju velike majstore-rezbare. Osobito oni na ikonostasu koji svedoče o pravom umetničkom nadahnuću i inspiraciji. Rezbarije na pevnicama su skromnije, pa se može pretpostaviti sa su ih verovatno radili njihovi pomoćnici.

Ikonopisac je Vasa Ostojić i njegov ortak Janko Halkozović sa svojim pomoćnicima. Njih dvojica čine, kroz celu drugu polovinu XVIII veka, esnaf slikara u Novom Sadu. Ali ima nešto u ovoj crkvi što verovatno nema ni u jednoj drugoj, a to je pod u oltaru, sav od ploča od crvenog mramora. Iz njega kao da je izrasla trpeza od istog kamena, vrlo ukusno izrađena. Vrednost ovoga poda, čiji mramor potiče iz okoline Pešte (Pilišvarošvar), vrlo je velika. Taj skupoceni pod poklonio je crkvi sveštenik M. Ostojić. Tri zvona, kao i sa ostalih crkava, odnele su austrijske vojne vlasti 1916. godine i upotrebile u ratne svrhe.

Almaška crkva je osvećena 1733. godine, a ovaj “almaški” kraj naselili su Srbi 1717-18. godine, iz sela Almaša, naterani od županijskog činovništva, posle čega su za sobom selo porušili. Tu su sazidali prvo malu crkvu, a 1808. godine ovu današnju. Rezbarske radove u baroknom stilu je radio Aksentije Marković, a naročito se ističe njegova predikaonica. On je i sahranjen u porti ove crkve. Ikonostas je slikao poznati umetnik Arsa Todorović.

Nikolajevska je osvećena 1730. godine, a u njenoj porti su bili smešteni bolnica i ubogi dom. U njoj su i “Grci” vršili svoje crkvene obrede. Ikonostas je u ovoj crkvi radio slikar Pavle Simić, Novosađanin, koji je ovde i umro.

Pavle Simić

Ovom prilikom osvrnuo bih se na starog novosadskog slikara Vasu Ostojića i rekao o njemu par reči. U drugoj polovini XVIII veka srpska umetnost se sve određenije orijentiše ka likovnoj kulturi zapada. Jačanje građanskog društva i novi životni uslovi slomili su otpor predstavnika tradicije. Zbog svega toga raspadaju se stare zografske družine, koje su sačinjavali priučeni slikari i monasi, a na pozornicu likovnog života nastupaju tzv. “moleri” – profesionalni slikari. To više nisu ikonopisci “lutalice”, koji putuju od sela do sela, od manastira do manastira, već ugledni građani koji imaju svoje slikarske radionice sa više učenika, i koji za svoje poslove prave ugovore. Grupisani su u većim gradovima, u Novom Sadu, Karlovcima, Aradu, Temišvaru i Osijeku. U Novom Sadu je radila veća grupa slikara u kojoj su najpoznatiji Vasa Ostojić i Janko Halkozović, a pominju se i Dimitrije Janković, Georgije Lacković, Andrej Moler, Maksim Hristiforović i Stevan Moler.

Vasa Ostojić spada u onu grupu vojvođanskih slikara koja je prihvatajući mnoge tekovine savremenog slikarstva u odnosu na svoje prethodnike-zografe nesumnjivo bila izrazito napredna, a u odnosu na svoje sledbenike, mlađe slikare s kraja XVIII veka, koji su učili slikarstvo u Beču, ona je stajala na pozicijama tzv. “prelaznog stila”. Njihova dela predstavljaju jednu vrstu kompromisa između “barokne forme i pravoslavne sadržine”. Sa Jankom Halkozovićem, Vasa Ostojić je sačinjavao esnaf slikara u Novom Sadu. Obojica su bili izbirani “graždani novosadski”...”purgeri” i “komuniteta členovi”, i kao takvi oni su uživali sva građanska prava koja su, kad im je trebalo, znali i koristiti. Kad su u Novi Sad stigla dvojica slikara, Ostojić i Halkozović se obrate Magistratu za pomoć protiv “pridošlica koji nisu nabavili građanska prava, nemaju ovde posede i ne podnose javni teret, a primaju narudžbine i konkurišu...”

“Moler Vasa” je rođen tridesetih godina XVIII veka. Pretpostavlja se da je bio sin Jovana Ostojića, ćurčije novosadskog. O njegovom detinjstvu nemamo nikakvih podataka. Slikarstvo je učio kod nekog naprednijeg zografa. Godine 1755. slikao je sa Halkozovićem ikonostas manastira Rakovac i tom prilikom je došlo do nesuglasica između ova dva ortaka oko podele zarade. Rakovački ikonostas, njihovo zajedničko delo, bio je jedan od najlepših vojvođanskih ranobaroknih ikonostasa. Za vreme Drugog svetskog rata, u jesen 1943. godine, Rakovac su minirali Nemci i ustaše, a tom prilikom je uništen ikonostas. Spašena je samo ikona “Prorok Jeremija” koja se čuva u Crkvenom muzeju u Sremskoj Mitrovici i fragment friza praznika (na kome se nalazi jedna oštećena kompozicija “Krštenje Hristovo”) koji se nalazi u Galeriji Matice srpske. Osim ovog, Ostojić je slikao za Uspensku crkvu u Novom Sadu i cele ikonostase u Vognju (1761.) i u pravoslavnoj crkvi u Budimu (1764.)

Radeći na slikarstvu Ostojić je stekao veliki ugled i imetak. Pred kraj života dobio je (odnosno, kupio od bečkog dvora) plemićku titulu, a na Čeneju je imao 65 jutara zemlje. Ostojić je imao i dva učenika, svog sina Petra, koji je kasnije napustio slikarstvo i Dimitrija Bačevića, poznatog vojvođanskog slikara koji je formirao Kračuna.

Kako sam u početku teksta oko oslikavanja Nikolajevske crkve spomenu Pavla Simića, rekao bi i par reči o njemu. Vasa Stajić u svojim “Novosadskim biografijama” zabeležio je o Simiću sledeće: “ Od njegove kćeri smo slušali da je bio vrlo načitan, da je sve svoje slobodno vreme provodio sa knjigom u ruci...da je živo pristajao uz politiku Svetozara Miletića. U manjim društvima da je bio prijatan kozer, koji je umeo sa humorom da kazuje mnoge svoje doživljaje”.

Poznata je i jedna sasvim istinita anegdota o Simiću. Kada su ga pitali kako živi, on je odgovorio: “Ovako dugo ne može, a gore ne može biti, dakle mora biti bolje”. Od Simićeve smti deli nas mnogo preko jednog veka, a u toku Drugog svetskog rata umrla je u dubokoj starosti u Novom Sadu Mileva Simić, kćer umetnikova, koja je bila ugledni pedagog i javni radnik i pisac. Zahvaljujući njenim pričanjima o Simiću kao čoveku, ostalo nam je sačuvano dosta zanimljivih podataka.

Simić je rođen 1818. godine u Novom Sadu. Otac mu je rano umro pa se mati preselila u Kanjižu, kod svog oca sveštenika. Mladi Simić je pohađao Gimnaziju u Subotici i već tada pokazao sklonosti za crtanje. Još u tim gimnazijskim danima i godinama saopštio je majci i dedi svoju želju da studira slikarstvo. Ovi su to energično odbili, a Simić je, iako rezigniran, nastavio da crta likove iz svoje sredine. Jednog dana je na podrumskim vratima naslikao vrlo uspeli portret crkvenjaka. Kada je stari sveštenik, njegov deda, video ovaj rad pitanje Simićevog daljeg školovanja je bilo rešeno.

Na umetničkoj akademiji u Beču Simić je bio od 1837. do 1843. godine. Učio je kod istaknutih bečkih majstora toga doba. Kao student bio je nagrađen poznatom nagradom “Gundl” za antičko crtanje, tada jako važan predmet na Akademiji.

Galerija Matice srpske: "Hadži Ruvim i Hadži Đera", rad Pavla Simića (ulje na platnu, 1849)

Dolaskom u Novi Sad Simić je opremio svoj atelje i počeo samostalno da radi. Do Bune 1848.-1849. godine radio je manje poslove i jedan ikonostas i dve istorijske kompozicije; “Hadži Đera i Hadži Ruvim” i “Birčanin Ilija” koje se nalaze u Galeriji Matice srpske. Iz Kuveždina je Simić prešao u Novi Sad, u kome je do svoje smrti držao slikarsku radionicu s pomoćnicima. U svojoj radionici slikao je ikone za veliki broj ikonostasa. Bio je neobično popularan jer je njegov način slikanja ikona zadovoljavao ukus crkvenih opština. Religiozno slikarstvo mu je uglavnom bilo izvor prihoda.

Pored ikonostasa i pojedinačnih ikona Simić je slikao i portrete. Poznatiji su njegovi portreti: Stana Aleksić-Maina, umetnikova mati, Gavra Mijatović, Marija Mijatović, Episkop Teofan Živković, Kornelije Vidić iz Galerije Matice srpske, i još nekoliko portreta iz Muzeja u Beogradu. Ove slike za razliku od ikona nose pečat pravog stvaralaštva. To je delo umetnika koji je bio u stanju da u tom dobu naslika portrete koji se odlikuju realizmom. Po klasifikacijama i podelama istoričara umetnosti, Simić pripada našem realizmu. Po duhu i temperament on nije bio romantičar, kao, na primer, Đura Jakšić.

Simićevo slikarstvo povezuje našu bidermajersku umetnost prve polovine XIX veka sa romantičarskom. Taj umereni romantizam je odgovarao njegovoj individualnosti. Njegova najbolja dela nose pečat takve ličnosti, a to znači da su iskreno i doživljeno naslikana.

Takođe jedan od značajnijih slikara, ali u nešto kasnijem periodu, koje imao Novi Sad je svakako i Vasa Eškićević. On spada u red onih ljudi, koji su se uz velike teškoće, svojim trudom i talentom morali boriti kroz život da bi izbili na površinu. Kao sin siromašnih ratarskih roditelja on nije imao mogućnosti i sredstava da se redovno školuje, nego je morao ići na zanat, mada se još u osnovnoj školi vidno opažao njegov crtački dar. Po izučenom zanatu u rodnom Irigu, srce ga je vuklo u Beograd i tu je radio kao pomoćnik pozorišnog frizera. Srećna sudbina je htela da je pozorišni dekorater i slikar otkrio njegov slikarski talenat i srpska vlada, kao i dobri ljudi mu omogućiše da ode u Beč, gde je uspešno završio nižu slikarsku školu. Zatim je dobio stipendiju ruske vlade i nastavio je studije u Petrovgradu, svršivši prvo slikarsku školu, a zatim Slikarsku umetničku akademiju.

Vasa Eškićević, autoportret, 1908.

Svoje radove počeo je Eškićević izlagati na slikarskim izložbama u Petrovgradu, a naročiti uspeh imala je njegova slika “Zabajkalski kozaci” koja je nagrađena zlatnom medaljom i otkupljena za petrogradski muzej. Sem te slike otkupljeno je više njegovih radova u Rusiji.

Kada je buknuo Prvi svetski rat, Eškićević je odmah napustio Rusiju i došao u Srbiju, gde se javio za dobrovoljca. Sa srpskom vojskom, a u svojstvu vojnog slikara Prve armije, prešao je sva bojišta, Albansku golgotu i pretrpevši sve tegobe na Solunskom frontu, sa oslobodilačkom vojskom došao je u oslobođenu Otadžbinu.

Posle rata, Eškićević se nastanio u Novom Sadu, gde je izradio veliki broj slika kojima je prikazao ratne događaje, srpska ratišta i našu narodnu epopeju. Priređivao je više uspešnih izložbi u Beogradu, Novom Sadu i ostalik mestima tadašnje države, a mnoge njegove slike otkupljene su za razne ustanove, zvanja i veliki broj se nalazi kod privatnih kolekcionara.

U mlađim godinama, dok je još bio na studijama u Rusiji, Ekšićević je mnogo prevodio sa ruskog na naš jezik. Prevodio je ruske pripovedače i njegovi su prevodi štampani u našim međuratnim listovima. Posle Prvog rata je opisao svoje ratne doživljaje kao i junačke borbe srpske vojske. I kao umetnik slikar i kao čovek Eškićević je bio tih, skroman i povučen čovek, ali je zato bio veoma cenjen i voljen od svojih mnogobrojnih prijatelja i poštovalaca. Kažu da se nikada nije hvalisao, a još manje nametao, jer njegova plemenita, dobra i prava umetnička duša nije htela da zna za “marketing”, a još manje za “samouzdizanje”. Njega nije bolela ni ta činjenica što se niko od pozvanih nije udostojio da ga predloži za odlikovanje, nego je bio ponosan što je na grudima nosio ratno odlikovanje “Albansku spomenicu”. Matica srpska je znala da ceni njegov slikarski umetnički rad, kao i ostalih naših slikara, pa ga je izabrala za člana njezinog Književnog saveta.

Krf, ulje na platnu, 1918. godina

Novi Sad je smrću Vase Ekšićevića – 1933. godine, u 65. godini života – izgubio jednu markantnu figuru, a naša slikarska umetnost svog zaslužnog predstavnika i retkog rodoljuba, koji je za svoj narod i našu umetnost dao svoj talenat, te je kao pravi boem-umetnik i nesebičan čovek ostavio iza sebe jedino svoja umetnička dela, koja će mu obezbediti ugledno mesto u istoriji naše nacionalne slikarske umetnosti.

Autor: Zoran Knežev, hroničar i publicista

Izvori i fotografije:

Novosadske biografije
Katalog – “Nemojte nas zaboraviti”
Triva Militar
“Dan”
Digitalna kolekcija autora

Zlatko P

pre 3255 dana i 3 sata

Veoma dobar prikaz iz proslosti novosadskog slikarstva.

Oceni komentar:

Svetlana

pre 3255 dana i 2 sata

@Zlatko P ; Dobar je prikaz, ali za totalne neznalce. Za kvalitetan tekst o umetnosti (slikarstvu) potrebno je mnogo više od pukog nabrajanja prepisanih podataka.

Sonja

pre 3254 dana i 13 sati

Lepo bi bilo da se o ovako interesantnoj temi oglasi neki istoričar umetnosti, makar samo komentarom.

Iboja

pre 3254 dana i 1 sat

Jadna je to rubrika kada čitaoci čekaju komentare da pročitaju nešto zglavno o temi teksta.

Mića

pre 3205 dana i 10 sati

Kome je namenjen ovaj tekst? Katastrofalno neuko napisano.

Ivan

pre 2088 dana i 10 sati

Ko je autor prve slike sa tramvajem u Dunavskoj ulici ?